Η Θεωρία της Επικοινωνίας του Paul Watzlawick στη Συστημική Ψυχοθεραπεία

Στον πυρήνα της ανθρώπινης εμπειρίας βρίσκεται η επικοινωνία – όχι απλώς ως ανταλλαγή λέξεων, αλλά ως ολόκληρο σύστημα αλληλεπιδράσεων που διαμορφώνει τις σχέσεις, τις πεποιθήσεις και την ψυχολογική πραγματικότητα.

Η θεωρία της επικοινωνίας του Paul Watzlawick, θεμελιωμένη στο Πρόγραμμα Palo Alto και στενά συνδεδεμένη με τη συστημική σκέψη, προσφέρει ένα από τα πιο καθοριστικά πλαίσια για την κατανόηση των σχέσεων και της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας.

Ο Watzlawick, μαζί με τους συνεργάτες του (Jackson, Beavin), παρουσίασε τη θεωρία της επικοινωνίας στο έργο “Pragmatics of Human Communication” (1967), εισάγοντας πέντε βασικούς άξονες που επηρέασαν βαθιά την ψυχοθεραπεία και ειδικότερα τη συστημική προσέγγιση.

Τα Πέντε Αξιώματα της Ανθρώπινης Επικοινωνίας

1. Δεν μπορεί κανείς να μην επικοινωνεί
   Κάθε συμπεριφορά είναι επικοινωνία – ακόμη και η σιωπή, η αποφυγή ή η απουσία είναι μήνυμα προς τους άλλους. Στο θεραπευτικό πλαίσιο, κάθε τι που φέρνει ο θεραπευόμενος (ή αποκρύπτει) έχει νόημα.
2. Κάθε επικοινωνία έχει ένα περιεχόμενο και μία σχέση
   Το τι λέγεται (περιεχόμενο) και το πώς λέγεται (σχέση) είναι αδιαχώριστα. Ο τρόπος που εκφέρεται ένα μήνυμα – ο τόνος, η στάση σώματος, το πλαίσιο – αποκαλύπτει το είδος της σχέσης που υπάρχει ή επιχειρείται να διαμορφωθεί.
3. Η φύση της σχέσης καθορίζεται από τα σημεία στίξης της επικοινωνίας
   Δηλαδή, κάθε άτομο ερμηνεύει την αλληλεπίδραση από τη δική του οπτική. Συχνά, αυτό δημιουργεί κυκλικές αλληλοκατηγορίες: «Εγώ αντιδρώ έτσι επειδή εσύ φέρεσαι έτσι». Η συστημική θεραπεία αποδομεί αυτή την αιτιακή γραμμικότητα και προτείνει έναν κυκλικό τρόπο κατανόησης της σχέσης.
4. Η ανθρώπινη επικοινωνία μπορεί να είναι ψηφιακή ή αναλογική
   Η ψηφιακή επικοινωνία είναι κυρίως λεκτική – οι λέξεις. Η αναλογική είναι μη λεκτική – εκφράσεις, τόνος, κινήσεις. Και οι δύο μορφές μεταφέρουν νόημα, αλλά η αναλογική συχνά αποκαλύπτει βαθύτερα συναισθήματα και ασυνείδητα μηνύματα.
5. Κάθε επικοινωνία είναι είτε συμμετρική είτε συμπληρωματική
   Στις συμμετρικές σχέσεις, οι συνομιλητές τείνουν να είναι ίσοι ή ανταγωνιστικοί. Στις συμπληρωματικές, υπάρχει ιεραρχία (π.χ., γονιός-παιδί, θεραπευτής-θεραπευόμενος). Οι δυσαρμονίες στις σχέσεις αυτές μπορεί να οδηγήσουν σε συγκρούσεις ή αδιέξοδα.

Η Θεωρία στην Πράξη της Συστημικής Ψυχοθεραπείας

Η συστημική ψυχοθεραπεία, εστιασμένη στο πλαίσιο και στις σχέσεις μεταξύ των μελών ενός συστήματος (οικογένεια, ζευγάρι, ομάδα), αξιοποιεί ενεργά τη θεωρία της επικοινωνίας. Ο θεραπευτής παρατηρεί τα μοτίβα επικοινωνίας, βοηθά στην αναγνώριση των ρόλων, εντοπίζει τα κυκλικά αίτια των συγκρούσεων και ενθαρρύνει νέους τρόπους επικοινωνίας.

Στη συνεδρία, μπορεί να εστιάσει:

> στη μη λεκτική επικοινωνία (εκφράσεις, αποστάσεις, τόνους),
> στους κανόνες που ρυθμίζουν τη σχέση (π.χ., ποιος επιτρέπεται να θυμώνει, ποιος σιωπά),
> στις παρερμηνείες ή τις αφανείς προσδοκίες μεταξύ των μελών. 

Γιατί έχει σημασία σήμερα;

Σε μια εποχή που η επικοινωνία είναι πανταχού παρούσα αλλά συχνά ρηχή, η προσέγγιση του Watzlawick προσφέρει ένα ουσιαστικό εργαλείο κατανόησης και θεραπείας. Μας υπενθυμίζει ότι δεν θεραπεύουμε «συμπτώματα» ή «προβλήματα», αλλά τρόπους σχετίζεσθαι και νοήματα που κατασκευάζονται και μεταδίδονται μέσω της επικοινωνίας.

Βιβλιογραφία:

Watzlawick, P., Beavin, J. H., & Jackson, D. D. (1967). Pragmatics of Human Communication. Norton.
Watzlawick, P. (1976). How Real Is Real?. Random House.
McNamee, S., & Gergen, K. J. (1992). Therapy as Social Construction. Sage. https://www.comunicologos.com/english/theories/palo-alto-model/